Οι έρημοι χρειάζονται καλύτερη διαχείρηση
(Με την ευκαιρία της ημέρας του περιβάλλοντος και της ερημοποίησης)

6 Ιουνίου 2006

Ένας ευρύς ορισμός θέλει τις ερήμους να καταλαμβάνουν σχεδόν το ένα τέταρτο της επιφάνειας της ξηράς. Αλλά η αλλαγή του κλίματος, η υψηλή ζήτηση του νερού ακόμη και ο τουρισμός ασκούν πρωτοφανείς πιέσεις στα οικοσυστήματα των ερήμων, σύμφωνα με μια έκθεση των Η.Ε..

Η έρημος του Εζίνα Κι στην Κίνα επεκτείνεται με ρυθμό 30 μέτρων το χρόνο

Η έκθεση Global Deserts Outlook, που δημιουργήθηκε από το πρόγραμμα περιβάλλοντος των Η.Ε, περιγράφεται σαν η πρώτη που εξετάζει εμπεριστατωμένα τις ξηρότερες περιοχές της γης. Δίνει έμφαση στα προβλήματα στις ξηρές περιοχές της υδρογείου ενώ οι συντάκτες της ζητούν προσεκτικότερη χρήση των λιγοστών υδάτινων πόρων για να προστατεύσουν το μέλλον των πληθυσμών της ερήμου.

Η γενική αύξηση της θερμοκρασίας στις ερημικές περιοχές ανέβηκε μεταξύ 0,5 και 2 οC κατά τη διάρκεια της περιόδου 1976-2000, ενώ είναι πολύ υψηλότερη από τη μέση παγκόσμια άνοδο των 0.45 οC, μας πληροφορεί η έκθεση.

Και συνεχίζει ότι οι τροπικές ζώνες επεκτείνονται με αποτέλεσμα οι έρημοι να πλησιάζουν τις πυκνοκατοικημένες περιοχές της νότιας Ευρώπης, όπως δείχνουν τα αποτελέσματα μιας πρόσφατης έρευνας

Η έρευνα στηρίχτηκε σε δορυφορικές μετρήσεις, που έγιναν κατά τη διάρκεια των τελευταίων 25 ετών, που αποκαλύπτουν πως οι τροπικές ζώνες έχουν επεκταθεί κατά περίπου 200 χιλιόμετρα από το 1979 μέχρι σήμερα. Η αιτία φυσικά είναι η παγκόσμια υπερθέρμανση.

"Οι άγονες χέρσες περιοχές, οι έρημοι, αναδύονται σαν βιολογικά, οικονομικά και πολιτιστικά δυναμικές ενώ όλο και περισσότερο δέχονται τις επιδράσεις και τις πιέσεις του σύγχρονου κόσμου", αναφέρει ο Shafqat Kakakhel, από το UNEP.

"Αλλά αυτές προκύπτουν, επίσης, ως θέσεις νέων δυνατοτήτων, οικονομικών και άλλων πόρων, υπογραμμίζοντας για ακόμη μία φορά ότι το περιβάλλον δεν είναι μια πολυτέλεια αλλά ένα βασικό στοιχείο στην πάλη ενάντια στην ένδεια και την πορεία προς τους διεθνείς συμφωνηθέντες στόχους της ανάπτυξης." 

Έτσι σύμφωνα με την πιο πάνω θέση οι έρημοι θα μπορούσαν να γίνουν πηγές τροφίμων και ενέργειας.

Λαοί των ερήμων

Η έκθεση καθορίζει τις ερήμους με τρεις τρόπους:

• Κλιματολογικά, ως οι ξηρές και υπερβολικά ξηρές περιοχές της υδρογείου

• Βιολογικά, ως οικοσυστήματα που περιέχουν φυτά και ζώα που προσαρμόζονται σε ένα ξηρό περιβάλλον

• Φυσικά, ως εκείνες τις περιοχές με άφθονες εκτάσεις γυμνού χώματος και χαμηλής κάλυψης βλάστηση.

Συνολικά, αυτές οι περιοχές δίνουν έναν σύνθετο ορισμό των ερήμων της γης, που καταλαμβάνουν σχεδόν το ένα τέταρτο της επιφάνειας του εδάφους - περίπου 33,7 εκατομμύρια τετραγωνικά χλμ  - και κατοικούνται πάνω από 500 εκατομμύρια  ανθρώπους.

Ο περισσότερος πληθυσμός ζει στα όρια των ερήμων και γι αυτό μερικές από τις πιέσεις, που απειλούν τα οικοσυστήματα στις ξηρές περιοχές, είναι στο μέγιστό τους σε εκείνες τις περιοχές.

Η αύξηση του πληθυσμού και η ανεπαρκής χρήση του νερού, μέχρι το 2050, θα δημιουργήσουν πιέσεις σε μερικές χώρες με ερήμους ή ακόμα χειρότερα και σε έλλειψη του νερού, λέει η έκθεση. Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν το Τσαντ, το Ιράκ, το Νίγηρα και τη Συρία.

Αναμένεται, επίσης, να απειληθούν οι προμήθειες τροφίμων από μεγάλους ποταμούς με ανανεώσιμο νερό (ψάρια κλπ) σε όσους ζουν στις ερήμους, σε μερικές δε περιπτώσεις πολύ σοβαρά, από το 2025.

Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν τον ποταμό Gariep στη νότια Αφρική, το Ρίο Γκράντε και τον ποταμό Κολοράντο στη Βόρεια Αμερική,  τον Τίγρη και τον Εφράτη στη νοτιοδυτική Ασία και τους ποταμούς Amu Darya και Ινδό στην κεντρική Ασία.

Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι η υποβάθμιση των ξηρών περιοχών του πλανήτη προκαλεί ζημία 42 δισεκατομμυρίων δολαρίων το χρόνο λόγω της απώλειας σε αγροτική παραγωγή.

Ένας από του συντάκτη της έκθεσης, ο καθηγητής Andrew Warren από το πανεπιστημιακό κολέγιο του Λονδίνου, είπε ότι χωρίς προσεκτική διαχείριση στο μέλλον, τα μοναδικά τοπία, οι αρχαίοι πολιτισμοί, η χλωρίδα και η πανίδα σε αυτές τις περιοχές διατρέχουν κίνδυνο.

"Φέρνουμε ένα συναγερμό τώρα για τις περιοχές αυτές, ότι απειλούνται όπως ποτέ πριν από την αλλαγή του κλίματος, από την υπερεκμετάλλευση των υπόγειων νερών, την αλάτωση και την εξάλειψη της άγριας φύσης", συμπλήρωσε.

Οι πρωτοπόροι κοιτάζουν στο μέλλον

Εντούτοις, η έκθεση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αν και μερικές τάσεις είναι ανησυχητικές, κάποιες άλλες αλλαγές πιθανόν να εμφανιστούν στα επόμενα 50 έτη και θα μπορούσαν να είναι θετικές.

Για παράδειγμα, τα φυτά και τα ζώα των ερήμων θεωρούνται ως καλές πηγές νέων φαρμάκων και τροφίμων.

Υπάρχουν όμως και νέες οικονομικές ευκαιρίες, λέει η έκθεση, όπως ιχθυοκαλλιέργειες με γαρίδες και ψάρια στην Αριζόνα και στην έρημο Negev στο Ισραήλ, που προσφέρει φιλικά προς το περιβάλλον περιβάλλοντα για τους τοπικούς ανθρώπους.

Σε πειραματικές εγκαταστάσεις της ερήμου Σονόρα του βόρειου δυτικού Μεξικού, υπάρχει ένα φυτό με όνομα Nipa που παράγει σπόρο, στο μέγεθος του σίτου, με τη διαφορά ότι το Nipa είναι ανθεκτικό στην ξηρασία και μπορεί να αρδευτεί ακόμη και με θαλασσινό νερό. Το Nipa μπορεί να λύσει σοβαρά διατροφικά προβλήματα και να γίνει το δώρο της ερήμου στην κόσμο", αναφέρει η έκθεση των Η.Ε.

Ακόμη και τα προβλήματα της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με την καλύτερη χρήση των ερήμων: μερικοί εμπειρογνώμονες λένε ότι μια περιοχή της Σαχάρας έκτασης 800 επί 800 km θα μπορούσε να συλλάβει αρκετή ηλιακή ενέργεια για να ικανοποιήσει τις ανάγκες ηλεκτρικής ενέργειας ολόκληρου του κόσμου.

Εν τούτοις, η αλλαγή του κλίματος φαίνεται να αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο για τα οικοσυστήματα των ερήμων στα προσεχή χρόνια.

Οι περισσότερες από τις 12 περιοχές με ερήμους των οποίων το κλίμα έχει μοντελοποιηθεί αντιμετωπίζουν ένα ακόμα πιο ξηρό μέλλον, καθώς οι κλιματολόγοι προβλέπουν μείωση των λιγοστών βροχοπτώσεων κατά ακόμα 20% έως το τέλος του αιώνα.

Ένας σημαντικός παράγοντας που επιδεινώνει το πρόβλημα είναι το λιώσιμο των ορεινών παγετώνων. Σύμφωνα με την έκθεση ένα μεγάλο ποσοστό του νερού που χρησιμοποιείται για τη γεωργία στις ερήμους των νοτιοδυτικών ΗΠΑ, της Κεντρικής Ασίας και της Νοτίου Αμερικής προέρχεται από ποτάμια που πηγάζουν σε ορεινούς παγετώνες και χιονοσκεπείς βουνοκορφές.

Οι παγετώνες στο οροπέδιο του Θιβέτ, για παράδειγμα, προβλέπεται να έχουν υποχωρήσει σε ποσοστό 80% έως το τέλος του αιώνα, σύμφωνα με το Διακυβερνητικό Σώμα για τις Κλιματικές Αλλαγές του ΟΗΕ.

Η απειλή δεν αφορά μόνο τους ανθρώπινους πληθυσμούς, αλλά και τα ευαίσθητα ερημικά οικοσυστήματα - η μείωση του νερού έρχεται να προστεθεί στις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στην Αραβία, το Καζακστάν και το Σουδάν, καραβάνια κυνηγών οδηγούν στην εξαφάνιση τα ελάχιστα μεγάλα θηλαστικά που επιβιώνουν στις ερήμους.

Η φετινή καμπάνια του ΟΗΕ κατά της ερημοποίησης φιλοξενήθηκε στην Αλγερία, μεγάλη έκταση της οποίας είναι έρημος.

Ήλιος και ελπίδες

Μια έκθεση με τίτλο: Το Κλίμα της Φτώχειας - Γεγονότα, φόβοι και ελπίδες (The Climate of Poverty: facts, fears and hopes) αναφέρει ότι θα πρέπει επίσης οι ανεπτυγμένες χώρες να στραφούν σε καθαρές ενεργειακές πηγές όπως ο άνεμος, ο ήλιος και τα θαλάσσια κύματα. "Οι πλούσιες χώρες πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη της δημιουργίας, σε μεγάλο μέρος, του προβλήματος των κλιματικών αλλαγών και να μειώσουν δραστικά τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα", αναφέρει η έκθεση.

"Οι κλιματικές αλλαγές συμβαίνουν και αναπόφευκτα θα συνεχιστούν. Οι φτωχοί θα σηκώσουν το βάρος αυτών των αλλαγών, γι αυτό καλούμε τις πλούσιες χώρες να τους βοηθήσουν να προσαρμοστούν καθώς οι η στάθμη των θαλασσών ανεβαίνει, οι έρημοι επεκτείνονται και πλημμύρες και τυφώνες εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση".

Η οργάνωση αυτή υπολογίζει 185 εκατομμύρια θανάτους από ασθένειες από τα στοιχεία της Διακυβερνητικής για τις κλιματικές αλλαγές. Η άνοδος των θερμοκρασιών θα επιτρέψει σε φορείς ασθενειών όπως τα κουνούπια, να φτάνουν σε πιο μεγάλες περιοχές του πλανήτη.

Οι αλλαγές, όπως το λιώσιμο πάγων και παγετώνων που προκαλεί γρήγορη διάβρωση των ακτών και άνοδο της επιφάνειας της θάλασσας, οι πλημμύρες και οι ξηρασίες που συμβαίνουν πιο συχνά θα εντείνουν τις εντάσεις καθώς βασικοί πόροι όπως το νερό και η γόνιμη καλλιεργήσιμη γη γίνονται όλο και πιο σπάνιοι. Για παράδειγμα, οι κτηνοτρόφοι στη Βόρεια Κένυα ήδη πολεμούν για να εξασφαλίσουν πρόσβαση στους μειούμενους νερόλακκους που είναι απαραίτητοι για τα κοπάδια τους.

Μια μικρή πρόγευση του τι πρόκειται να συμβεί είναι η καταστροφή που εξελίσσεται στην ανατολική Αφρική, όπου 11 εκ. άνθρωποι κινδυνεύουν από λιμό εξαιτίας χρόνων ξηρασίας χωρίς προηγούμενο.

Η οργάνωση δηλώνει πως η καμπάνια της θα εστιαστεί από εδώ και πέρα στα τέσσερα μεγάλα αποτελέσματα της παγκόσμιας υπερθέρμανσης : λοιμώδεις ασθένειες, πλημμύρες, πείνα και πόλεμος. Ενώ οι συνομιλίες και οι διαπραγματεύσεις για τη διάδοχη του Πρωτοκόλλου του Κιότο κατάσταση, συνεχίζονται, η Christian Aid υποστηρίζει πως τα ανεπτυγμένα κράτη θα πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές διοξειδίου άνθρακα κατά τα δύο τρίτα ως το 2050 και τα κράτη με γοργά αναπτυσσόμενες οικονομίες, όπως η Ινδία και η Κίνα, θα πρέπει επίσης να θέσουν αυστηρούς στόχους για τον περιορισμό των εκπομπών.

Διακήρυξη στην Τυνησία για την αποτροπή της επέκτασης των ερήμων

Τριακόσιοι επιστήμονες, σε διάσκεψη στην Τυνησία που διοργανώθηκε από την εκπαιδευτική, επιστημονική και πολιτιστική οργάνωση OYNEΣKO των HE, υπέγραψαν μια Διακήρυξη με την οποία καλούν τις κυβερνήσεις να λάβουν μέτρα κατά της επέκτασης των ερήμων σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι έρημοι που καλύπτουν το 41% της παγκόσμιας επιφάνειας και η ερήμωση απειλεί άμεσα περίπου 250 εκατομμύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Περίπου 1,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι στις 110 φτωχότερες χώρες στον κόσμο απειλούνται από την ερημοποίηση. Oι περιβαλλοντικές, οι οικονομικές και οι κοινωνικές συνέπειες της ερημοποίησης είναι τεράστιες και θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μαζική μετανάστευση. Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι 60 εκατομμύρια Αφρικανοί, που προέρχονται από χώρες που βρίσκονται νότια της Σαχάρας, θα κατευθυνθούν προς το Βορρά της ηπείρου και προς την Ευρώπη κατά τη διάρκεια των επόμενων 20 χρόνων, εάν η ερήμωση δεν σταματήσει.

Την ίδια στιγμή, επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Bισκόνσιν ανακοίνωσαν ότι η διαπίστωση πως η Aφρική χάνει κάθε χρόνο περίπου 0,4% έως 0,7% των δασών της είναι υποτιμημένη. Οπως είπαν η αποδάσωση στην Aφρική δεν αξιολογείται κατάλληλα, δεδομένου ότι στηρίζεται σε δορυφορικές παρατηρήσεις.

Οι έρημοι

Τα περισσότερα ζώα της ερήμου έχουν αναπτύξει είτε μορφολογικές και φυσιολογικές προσαρμογές, είτε μηχανισμούς συμπεριφοράς για να αποφεύγουν τη ζέστη. Τα μικρά θηλαστικά δραστηριοποιούνται τη νύχτα, οι σαύρες και τα φίδια κρύβονται μέσα στο έδαφος τις ζεστές ώρες, τα μεγάλα θηλαστικά, όπως η καμήλα, έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλουν τη θερμοκρασία του σώματος πάνω από 10 βαθμούς, ενώ οι γαζέλες έχουν θερμοκρασία σώματος πάνω από 42 βαθμούς, αλλά διατηρούν τη θερμοκρασία του κεφαλιού πάντα σταθερή. Οι σκίουροι της ερήμου Καλαχάρι χρησιμοποιούν την ουρά τους σαν ομπρέλα. Τα ασπόνδυλα που κύρια είναι αράχνες, σαλιγκάρια, έντομα δραστηριοποιούνται ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος.

Δύο από τα ζώα της ερήμου: Αριστερά, η καμήλα δρομάδα (Camelus dromedarius) που μπορεί να πιει νερό ίσο με το 40% του βάρους της, "προβλέποντας" την έλλειψη του νερού. Δεξιά, το μήκος του σκορπιού Hadrurus arizonensis μπορεί να φτάνει τα 15 εκατοστά.

Το 35% της Ελλάδας κινδυνεύει ή εμφανίζει ήδη σημάδια ερημοποίησης

Περισσότερα από 3 εκατομμύρια στρέμματα γεωργικής γης στην Ελλάδα δεν μπορούν πλέον να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παραγωγών καθώς έχουν χάσει πλήρως τη γονιμότητά τους. Το συγκλονιστικό αυτό στοιχείο επικαλέστηκαν οι ειδικοί με αφορμή την παγκόσμια ημέρα κατά της ερημοποίησης, το 2005.

Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις τους το 35% της ελλαδικής γης αντιμετωπίζει οξύτατα προβλήματα συνεπεία των κλιματολογικών αλλαγών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ενώ το 49% βρίσκεται στον προθάλαμο πιθανής ερημοποίησης. Oι επιστήμονες κρούουν έτσι τον κώδωνα του κινδύνου προκειμένου να ληφθούν έκτακτα μέτρα, κυρίως στην Kρήτη, το Aιγαίο, την Aνατολική Στερεά και Πελοπόννησο, αλλά και σε σημεία της Θεσσαλίας και της Θράκης που είναι οι περιοχές που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο κίνδυνο.

Η παντελής έλλειψη μέτρων και η διόγκωση των προβλημάτων αποτελούν και φέτος το επιμύθιο του 'εορτασμού' της παγκόσμιας ημέρας κατά της ερημοποίησης. Το 35% του ελλαδικού χώρου κινδυνεύει ή εμφανίζει ήδη σημάδια ερημοποίησης, το 49% αντιμετωπίζει μέτριο κίνδυνο και μόνον το υπόλοιπο 16% των εδαφών της χώρας δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο. Πάντως το 8% της γεωργικής γης στην Eλλάδα -περίπου 3.000.000 στρέμματα- ουσιαστικά θα έπρεπε να... αποσυρθούν από την παραγωγή καθώς δεν μπορούν πλέον να αποδώσουν. Περισσότερο ευαίσθητες περιοχές της Eλλάδας είναι η Kρήτη, τα νησιά του Aιγαίου, η Aνατολική Πελοπόννησος, η Aνατολική Στερεά Eλλάδα, η Eύβοια, τμήμα της Θεσσαλίας και συγκεκριμένα σημεία της Mακεδονίας και της Θράκης.

Πηγές: BBC, UNEP, www.oneearth.gr