Η επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας-Εισαγωγή

Άρθρο 13-Μαϊου-2001

2. Η έκθεση στον Ήλιο και πώς υπολογίζεται ο δείκτης UV;

3. Πως να μείνετε υγιείς στον Ήλιο

Εισαγωγή

Με αφορμή την Ευρωπαϊκή Ημέρα κατά του μελανώματος την 14η Μαϊου 2001, ετοιμάσαμε ένα αφιέρωμα για την UV ακτινοβολία. Οι δερματολόγοι λένε πως έχει αποδειχθεί μεγάλος ο ρόλος της υπεριώδους ακτινοβολίας (UV), για την υγεία του δέρματος. Το 90% των μελανωμάτων βρίσκονται σε μέρη του σώματος που είναι συχνά εκτεθειμένα στον ήλιο. Οι κανόνες είναι γνωστοί σε όλους: Καπέλο, αντιηλιακές κρέμες που φοριούνται μισή ώρα πριν την ηλιοθεραπεία, αποφυγή του ήλιου στις επικίνδυνες ώρες (11πμ-4μμ), περιορισμός της ηλιοθεραπείας (30-45 λεπτά), κατάληλα γιαλιά ηλίου, ανοικτόχρωμα ελαφρά ρούχα, ομπρέλα στην παραλία.
Όπως λένε οι δερματολόγοι, το μελάνωμα αν και αντιπροσωπεύει το 5% των δερματικών όγκων παραμένει η πλέον επιθετική μορφή καρκίνου με κακή πρόογνωση. Για αυτό η έγκαιρη αφαίρεση του μελανώματος (πριν η νόσος δώσει μεταστάσεις) μπορεί να επιφέρει πλήρη ίαση.

Η επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας στο ανθρώπινο δέρμα είναι ένα θέμα με το οποίο θα ασχοληθούν αυτή την εποχή, όλα τα Μ.Μ.Ε., φέρνοντας ειδικούς για να μας συνετίσουν ή να κινδυνολογήσουν στην χειρότερη περίπτωση. Επίσης βλέπουμε και κάποιους ειδικούς που σπέρνουν "φήμες" πως η απόκτηση του μπρούτζινου χρώματος, υποκινείται από τις εταιρείες των καλλυντικών και  μας διαβεβαιώνουν πως και το λευκό, κατάλευκο δέρμα δεν είναι άσχημο.
Πού βρίσκεται η αλήθεια;  Κινδυνολογούν οι επιστήμονες ή τα πράγματα είναι... σκούρα;

Οι υπεριώδεις ακτίνες έγιναν αντιληπτές για πρώτη φορά από τον Ritter από την φωτοχημική δράση τους στα άλατα του αργύρου. Σήμερα χρησιμοποιούνται στους λαμπτήρες φθορισμού, στις φωτοαντιγραφικές συσκευές, στους οζονιστήρες, στην φασματογραφία απορρόφησης και στην παρατήρηση αντικειμένων.

Σίγουρα οι ηλιόλουστες μέρες μας φτιάχνουν τη διάθεση (με την αύξηση της σεροτονίνης) και μας βοηθούν να βλέπουμε τη ζωή από πιο θετική σκοπιά. Η ζέστη και το φως μας χαλαρώνουν και μας προσφέρουν ευεξία, γιατί οι ακτίνες του ήλιου επηρεάζουν τις ορμονικές λειτουργίες του οργανισμού. Ενεργοποιείται ο μεταβολισμός, άρα αυξάνει η ενεργητικότητα με θετική επίδραση στη διάθεσή μας.
Ταυτόχρονα αυξάνεται και η δυνατότητα σύνθεσης της βιταμίνης D, που παίζει σημαντικό ρόλο στα οστά και το σκελετό μας.

Από την ηλιακή ακτινοβολία μόνο τα τρία δισεκατομμυριοστά φτάνουν στη Γη. Από αυτήν το 50% είναι ορατό φως, το 40% υπέρυθρη και το 10% υπεριώδης. Οι υπέρυθρες ακτίνες δεν είναι επικίνδυνες, αλλά η έντονη αίσθηση θερμότητας που προκαλούν είναι το σήμα κινδύνου που μας προειδοποιεί ότι έχουμε εκτεθεί πολύ στον ήλιο.

Οι επικίνδυνες είναι οι υπεριώδεις με μήκη κύματος από 0.2 έως 0.4 nm, που χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες την  UVΑ την UVB και τέλος στην UVC. Μπορεί να προκαλέσουν βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα, να εμποδίζουν την φωτοσύνθεση, να προκαλέσουν μεταλλάξεις στους οργανισμούς, να επηρεάσουν το θαλάσσιο οικοσύστημα και τέλος μπορεί να προκαλέσουν καταρράκτη στα μάτια ή ακόμη και καρκίνο. Οι ειδικοί συστήνουν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί, όταν αγοράζουν γυαλιά ηλίου και να σιγουρεύονται ότι αυτά φέρουν τα διακριτικά CE, τα οποία προστατεύουν από την υπεριώδη ακτινοβολία.

Ιδιότητες της UVΑ: H UVΑ διεισδύει σε μεγαλύτερο βάθος στο δέρμα από την UVB, με μήκη κύματος από 0.32 έως 0.4 nm. Η δράση της είναι συνεχής όλο το χρόνο σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Εμφανίζεται σε όλη τη διάρκεια της ημέρας, ενώ η UVB είναι έντονη μόνο κατά τη διάρκεια του μεσημεριού.
Οι UVΑ σε ποσοστό πάνω από 80% σταματούν στην επιφάνεια της επιδερμίδας, ενώ το υπόλοιπο μπορεί να φτάσει στο κυρίως δέρμα. Αυτό το μικρό ποσοστό είναι υπεύθυνο για φωτοδερματίτιδες, για την γήρανση της επιδερμίδας, για διάφορες παθήσεις του δέρματος και τελικά για τον καρκίνο. Οι ακτίνες αυτές καταστρέφουν τα τριχοειδή αγγεία, τους ινοβλάστες και τις πρωτείνες των κυττάρων.

Από την άλλη μεριά οι ακτίνες  UVB με μήκη κύματος από 0.28 έως 0.32 nm, η δράση της είναι πιό έντονη το καλοκαίρι, τις μεσημβρινές ώρες και όσο οδεύουμε προς τον ισημερινό ή στα πιό υψηλά μέρη της Γης. Είναι οι ακτίνες που συμβάλλουν στο σχηματισμό της βιταμίνης D και μένουν στην επιφάνεια της επιδερμίδας, διεγείροντας τα μελανοκύτταρα που παράγουν τη μελανίνη. 'Ομως οι ακτίνες αυτές είναι υπεύθυνες για το έγκαυμα που παρουσιόζεται μετά από 4-5 ώρες από την έκθεσή μας στον ήλιο. Επίσης προκαλεί και τον καρκίνο του δέρματος.

Οι ακτίνες τέλος UVC με μήκη κύματος από 0.2 έως 0.28 nm είναι πολύ επικίνδυνες για την ζωή. Απορροφάται όμως από τα στρώματα του όζοντος και δεν φτάνει σχεδόν καθόλου στην επιφάνεια της Γης.

Συνοπτικά οι ακτίνες UBA αποτελούν το 95% της ολικής υπεριώδους ακτινοβολίας το καλοκαίρι αλλά ευθύνεται για το 80%-90% των εγκαυμάτων, της φωτογήρανσης και του καρκίνου του δέρματος.
Οι ακτίνες UVB αποτελούν περίπου το 5% της ολικής υπεριώδους ακτινοβολίας το καλοκαίρι, αλλά ευθύνεται για το 10% έως 20% των βλαβών που προαναφέρθηκαν. Είναι όμως σημαντική διότι ευθύνεται για την φωτογήρανση, το έγκαυμα και κυρίως κατά 80% στην πρόκληση αλλοιώσεων στο DNA των κυττάρων, άρα δημιουργία καρκίνου του δέρματος.

Προσοχή όμως! Η ακτινοβολία UVA που προκαλεί περίπου το 10%-20% των επικίνδυνων επιδράσεων, προκαλεί παρόμοιες βλάβες και στα solarium (τεχνητή ακτινοβολία για το μαύρισμα) που ακτινοβολεί μεγάλες δόσεις UVA. 

Οι επιπτώσεις διαφέρουν ανάλογα με τον τύπο της επιδερμίδας, την ηλικία και την κατάσταση του οργανισμού. Ένα άτομο στην παιδική ηλικία δέχεται ποσοστό 70-80% της συνολικής ηλιακής ακτινοβολίας στην οποία εκτίθεται σε όλη του τη ζωή. Στην περίοδο αυτή δημιουργούνται στο δέρμα διαταραχές σε μοριακό και κυτταρικό επίπεδο, ετοιμάζεται, δηλαδή, το υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα "πατήσει" αργότερα η φωτογήρανση και ο καρκίνος του δέρματος. Η παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο, κατά την παιδική ηλικία είναι μάλιστα ένας από τους κυριότερους παράγοντες, κινδύνου για την εμφάνιση μελανώματος. Το μελάνωμα είναι ο κακοηθέστερος όγκος του δέρματος και η συχνότητα της εμφάνισής του αυξάνεται παγκόσμια κατό την τελευταία δεκαετία.

Γι' αυτό επιβάλλεται να διδάξουμε στα παιδιά τους κινδύνους που διατρέχουν όταν εκτίθενται στον ήλιο, ιδιαίτερα ανάμεσα στις 11 π.μ. και στις 3 μ.μ. Ίσως γι' αυτά το θέμα της φωτογήρανσης να φαντάζει σαν κάτι πολύ μακρινό, είναι όμως πολύ σημαντικό.

Με την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας, και κυρίως της υπεριώδους, μειώνεται η ικανότητα των κυττάρων της βασικής στιβάδας, που παράγουν κολλαγόνο και ελαστίνη για τη φυσική τους ανανέωση. 'Έτσι το δέρμα αφυδατώνεται, χάνει την ελαστικότητά του και εμφανίζει ρυτίδες και καφέ κηλίδες.

Και ας μην ξεχνάμε πως λόγω της μείωσης του όζοντος στη στρατόσφαιρα, η ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας φτάνει στη Γη όλο και πιο αυξημένη τα τελευταία χρόνια.

Η ακτινοβολία UV και το Οζον

Η διπλανή εικόνα δείχνει τα διάφορα επίπεδα του στρώματος του όζοντος. Με το κόκκινο και κίτρινο οι υψηλές συγκεντρώσεις, ενώ με το μπλέ οι χαμηλές συγκεντρώσεις.

Πως όμως εξαρτάται η μείωση του στρώματος του όζοντος και η UV ακτινοβολία;
Μετρήσεις των τελευταίων χρόνων στα μέσα γεωγραφικά πλάτη, που είναι και η Ελλάδα, έχουν δείξει πως οι μέγιστες τιμές της UV-Β ακτινοβολίας (που προκαλεί τα εγκαύματα όπως αναφέραμε πιό πάνω) το καλοκαίρι έχουν αυξηθεί περίπου 10% και μάλιστα περισσότερο στα βόρεια μέρη (Θεσσαλονίκη) παρά στα νότια (Κρήτη κλπ).

Το στρώμα του όζοντος και στην Ελλάδα δυστυχώς μειώνεται όπως και στις άλλες χώρες. Επειδή όμως στον Βόρειο Πόλο δεν υπάρχει σε τόση έκταση μείωση του όζοντος όπως στον Νότιο Πόλο, κι αυτό λόγω του ψυχρότερου κλίματος στην Ανταρκτική άρα ευνοϊκότερες συνθήκες για τον σχηματισμό των Πολικών Στρατοσφαιρικών Νεφών (PSC), δεν υπάρχει τόσος μεγάλος κίνδυνος για την Ελλάδα. Η μείωση για το στρώμα του όζοντος πάνω από την Ελλάδα φτάνει ετησίως 0.45%, ενώ η ο ρυθμός αύξησης της δόσης της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας είναι της τάξεως του 0.5% ανά δεκαετία.

Σημειωτέον πως η αύξηση της ακτινοβολίας UV-B οφείλεται και σε άλλους παράγοντες πχ το τροποσφαιρικόν όζον, η συγκέντρωση του διοξειδίου του θείου, η ανακλαστικότητα της επιφάνειας, τα τροποσφαιρικά αεροζόλ, η εποχή κλπ.

Ορισμένοι επιστήμονες λένε όμως πως παρά την ετήσια μείωση του όζοντος κυρίως πάνω στο Νότιο Ημισφαίριο, δεν έχουν καταγραφεί σημαντικές αυξήσεις στα επίπεδα της UVB ακτινοβολίας. Άρα τα αυξημένα επίπεδα καρκίνων του δέρματος σχετίζεται περισσότερο με άλλους παράγοντες και όχι με την αύξηση της UVB ακτινοβολίας λόγω της μείωσης του όζοντος. Για παράδειγμα αναφέρουν πως αυξήθηκε η διάρκεια της ηλιοθεραπείας τα τελευταία χρόνια καθώς και η βελτίωση των διαγνωστικών τεχνικών.

2. Η έκθεση στον Ήλιο και πώς υπολογίζεται ο δείκτης UV;

3. Πως να μείνετε υγιείς στον Ήλιο

Βιβλιογραφία: Το Περισκόπιο της Επιστήμης, Η Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Cambridge για την οζονόσφαιρα, ιστοσελίδα της EPA (Αμερικανικός Οργανισμός Προστασίας Περιβάλλοντος), www.aad.org