  Για αιώνες ολόκληρους, η επίσημη
άποψη της επιστήμης για τον πλανήτη που ζούμε,
είναι ότι πρόκειται για ένα βράχο κάπου στο
διάστημα, που για κάποιους λόγους εμφάνισε μια
ιδιαιτερότητα... Τη ζωή. Η άποψη αυτή εξακολουθεί
να είναι σεβαστή και ίσως κυρίαρχη ανάμεσα στους
ανθρώπους, ειδικά στο δυτικό κόσμο που έχει κάνει
σημαία του την ανθρωποκεντρικότητα.
Στη δεκαετία του εβδομήντα, ένας
Βρετανός βιολόγος εμφάνισε μια εναλλακτική
θεωρία, η οποία, καθώς περνούσαν τα χρόνια, άρχισε
να επιβεβαιώνεται από στοιχεία και ταυτόχρονα να
γίνεται συνείδηση ολοένα περισσότερων ανθρώπων.
Ο βιολόγος λεγόταν James Lovelock και στη θεωρία του
έδωσε το όνομα της Γαίας, της μητέρας θεάς όλων
των θεοτήτων της ελληνικής μυθολογίας.
Σε ευθεία αντίθεση με την άποψη
ότι η Γη είναι ένας νεκρός βράχος, πάνω στον οποίο
ζουν διάφορα πλάσματα, ο Lovelock υποστήριξε ότι η Γη
είναι ένας πλανήτης ζωντανός, με τον οποίο
συμβιώνουν όλα τα υπόλοιπα είδη. Ακόμα
περισσότερο, υποστήριξε ότι το έδαφος, το κλίμα
και η ατμόσφαιρα της Γης είναι αυτά που είναι, εξ
αιτίας της ύπαρξης της ζωής. Οι οργανισμοί που
ζουν στον πλανήτη, ρυθμίζουν την ατμόσφαιρα και
το κλίμα σύμφωνα με τις ανάγκες τους να
επιβιώσουν και να αναπτυχθούν.
Πρότεινε ότι αυτό δεν γίνεται συνειδητά εκ
μέρους των οργανισμών αυτών, αλλά ότι η δράση
τους μέσα σε ένα δισεκατομμύριο χρόνια έχει
δημιουργήσει ένα είδος σταθεροποιητικού
μηχανισμού που ρυθμίζει τις συνθήκες έτσι, ώστε
να είναι ευνοϊκές για τη ζωή.
Μπορούμε να φανταστούμε, κατ΄ αναλογία, τον τρόπο
λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Οι
περισσότερες λειτουργίες του είναι ασυνείδητες,
χαοτικές και ταυτόχρονα πολύ σταθερές.
| ΑΦΡΟΔΙΤΗ |
ΓΗ |
ΑΡΗΣ |
 |
 |
 |
| CO2 (95%) |
N (77%), O (21%) |
CO2 (95%) |
Ο Lovelock παρατήρησε, μεταξύ
άλλων, ότι οι άλλοι γαιώδεις πλανήτες του ηλιακού
συστήματος έχουν ατμόσφαιρα που αποτελείται
κατά το μεγαλύτερο μέρος από διοξείδιο του
άνθρακα, και αναρωτήθηκε για ποιο λόγο αυτό δεν
συμβαίνει στη Γη.
Η ατμόσφαιρα της Γης αποτελείται κατά 21% από
οξυγόνο, 78% από άζωτο ενώ το διοξείδιο του άνθρακα
περιορίζεται στο 0,03%. Σήμερα, είναι γνωστό σε
όλους ότι αυτό οφείλεται στους ζωντανούς
οργανισμούς. Μέχρι κάποιο σημείο της ιστορίας
της Γης (πριν από 2,2 δισεκατομμύρια χρόνια), όλοι
οι οργανισμοί χρησιμοποιούσαν το μεθάνιο και το
διοξείδιο του άνθρακα για τις ενεργειακές τους
ανάγκες, αφού αυτά τα δύο στοιχεία αποτελούσαν
πάνω από το 50% της ατμόσφαιρας.
Επειδή αυτές οι χημικές συνθέσεις ήταν άφθονες,
οι μικροοργανισμοί εξαπλώθηκαν ταχύτατα, με
αποτέλεσμα, μετά από κάποιο σημείο να αρχίσουν να
μειώνονται τα ενεργειακά αποθέματα. Ο
ανταγωνισμός ήταν τόσο άγριος που κάποια είδη,
προκειμένου να αποφύγουν την εξαφάνιση,
στράφηκαν σε εναλλακτικές πηγές. Μετά από
αμέτρητους πειραματισμούς, εμφανίστηκε ένα
είδος που χρησιμοποιούσε για τις ενεργειακές του
ανάγκες ένα δηλητήριο... Το οξυγόνο.
Αυτή είναι ίσως η πιο σημαντική
στιγμή στην ιστορία της ζωής στον πλανήτη. Για
όλους τους προγενέστερους οργανισμούς το
οξυγόνο ήταν ένα πολύ δραστικό
δηλητήριο.Ταυτόχρονα, το οξυγόνο είναι ένα πολύ
πιο αποδοτικό ενεργειακό μέσο από το μεθάνιο.
Ετσι, οι αερόβιοι οργανισμοί κυριάρχησαν στο
περιβάλλον αρχίζοντας έναν κύκλο που διαρκεί
μέχρι τις μέρες μας.
Οι οργανισμοί αυτοί εξελίχθηκαν σε όλα τα είδη
που γνωρίζουμε σήμερα, ακολουθώντας πάντα το
δρόμο του οξυγόνου. Για να προφυλαχθούν από τις
ξαφνικές φυσικές καταστροφές, δημιούργησαν ένα
είδος πλανητικού θερμοστάτη που κρατάει
(σχετικά) σταθερή τη θερμοκρασία. Χονδρικά, όταν
συνέβαινε κάποιο γεγονός που μείωνε ή αύξανε
απότομα τη θερμοκρασία ή/και τους πληθυσμούς
τους, κάποιο από τα είδη που ήταν κατάλληλα
εξοπλισμένο, ώστε να ξεπεράσει την κρίση,
αναλάμβανε το ρόλο του κυρίαρχου πάνω στη Γη,
ώστε το επίπεδα του οξυγόνου να μείνουν σταθερά.
Ετσι, όταν στο τέλος του προκάμβριου,
εξαφανίστηκε το 90% των μορφών ζωής, βρήκαν χώρο
για να αναπτυχθούν τα όντα που αντεπεξέρχονταν
καλύτερα στις νέες συνθήκες. Το ποσοστό του
οξυγόνου παρέμεινε σταθερό. Η φυσική επιλογή και
η ποικιλία των ειδών πάντα λειτουργούσαν ως
οργανικό τμήμα της Γαίας.
Αν παραδεχθούμε ότι αυτά είναι τα
γεγονότα (και ολοένα περισσότερα ευρήματα
υποστηρίζουν ότι έτσι είναι), τότε η Γη είναι πολύ
περισσότερο από ένας βράχος με ζωή. Πρόκειται για
ένα δυναμικό σύστημα που αυτοανατροφοδοτείται,
με βάση την ηλιακή ενέργεια και το οξυγόνο.
Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό και για τα
πετρώματα. Πολύ μεγάλο μέρος των πετρωμάτων, των
ορυκτών και όλου του φυσικού αερίου και του
πετρελαίου είναι αποτέλεσμα είτε του μαζικού
θανάτου διαφόρων οργανισμών, είτε της απευθείας
δράσης τους.
Για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι τα
μεγαλύτερα κοιτάσματα χαλκού στη Χιλή έχουν
εναποτεθεί από ένα είδος βακτηριδίου που
τρεφόταν με τα πετρώματα που περιέβαλλαν το
χαλκό. Ετσι, η ζωή είναι ένα από τα βασικά
στοιχεία διαμόρφωσης της Γης, όπως την ξέρουμε
σήμερα.
Ενας άλλος θεμέλιος λίθος της
θεωρίας της Γαίας είναι η ''συνεργατικότητα''. Ο
όρος χρησιμοποιείται συνήθως σε αντιδιαστολή με
τη δαρβίνεια ''φυσική επιλογή''. Σημαίνει, με απλά
λόγια, ότι πολύ συχνά κάποια είδη συνεργάζονται
για να αλληλοκαλύψουν τις αδυναμίες τους, ώστε να
μην πέσουν θύματα της φυσικής επιλογής.
Το φαινόμενο είναι πολύ συνηθισμένο στη φύση,
ίσως όμως να είναι το πιο βασικό ατού της ζωής. Η Ελισάβετ Σαχτούρη (Elisabeth Sahtouris), μια
βιολόγος που πήρε καθαρά θέση υπέρ της Γαίας,
περιγράφει πολύ γλαφυρά στο βιβλίο ''Γαία. Το
ταξίδι από το Χάος στον Κόσμο'' το πώς η
συνεργατικότητα και η συμβίωση ανάμεσα σε
διαφορετικούς μικροοργανισμούς δημιούργησε το
εργοστάσιο της ζωής... το κύτταρο.
Σήμερα, που έχουμε σοβαρές γνώσεις μοριακής
βιολογίας, ξέρουμε ότι τα μιτοχόνδρια και η
κυτταρική μεμβράνη ήταν κάποτε δύο διαφορετικοί
οργανισμοί που η εξελικτική πίεση τους ανάγκασε
να ενωθούν. Στην αρχή η σχέση τους ήταν μάλλον
σχέση παρασίτου-ξενιστή. Ισως να υπήρχε κάποια
άλλη μορφή συμβίωσης. Πάντως, αρχικά ήταν εντελώς
ξεχωριστά.
Το μυστήριο της εμφάνισης και της
εξέλιξης της ζωής θα απασχολεί πάντα τον άνθρωπο.
Ισως ποτέ να μη δοθεί η ολοκληρωμένη απάντηση,
αφού ακόμα δεν ξέρουμε ούτε καν ολόκληρη την
ερώτηση. Ομως η επιστήμη, με όλες τις
παλινδρομήσεις και τις ανακρίβειές της, έχει
φτάσει στο σημείο να μπορεί να επεξεργάζεται
ιδέες αδιανόητες πριν από μερικές δεκαετίες.
Η θεωρία της Γαίας είναι πάνω από όλα μια
προσπάθεια να αλλάξει η οπτική του ανθρώπου
απέναντι στη φύση. Συνεπώς, είναι και φιλοσοφία.
Το γεγονός ότι επιβεβαιώνεται σιγά-σιγά από τις
επιστήμες, σημαίνει ότι είναι μια καλή θεωρία.
Ισως περισσότερο από κάθε άλλη εποχή να είναι μια
αναγκαία μια τέτοια θεωρία, σήμερα που έχουμε
εκμεταλλευθεί τόσο αδίστακτα τη φύση, ώστε
φοβόμαστε τις συνέπειες.
Πάντως, η θεωρία της Γαίας κάνει δύο διαφορετικές
προβλέψεις για το μέλλον. Η θετική είναι ότι... ''Η
Ζωή πάντα θα βρίσκει τον τρόπο, όταν οι φυσικές
συνθήκες δεν είναι απαγορευτικές''. Η αρνητική
είναι... ''Αν ωθήσουμε τη Γαία να αλλάξει τη μορφή
του οικοσυστήματός της, δεν θα καταστρέψουμε τη
ζωή πάνω στον πλανήτη αλλά τη δυνατότητά μας να
ζούμε πάνω σ΄ αυτόν''
H Elisabet Sahtouris, Ph.D. είναι
μια διεθνώς γνωστή Ελληνοαμερικανή εξελικτική
βιολόγος, μελλοντολόγος, και συγγραφέας. Εχει
ομιλήσει σε πολλά συνέδρια και forums. Δίδαξε στο
Πανεπιστήμιο της Massachusetts και στο M.I.T., είναι
επιστημονική συγγραφέας στο κανάλι HORIZON/ NOVA,
σύμβουλος στον ΟΗΕ και μέλος της Πρωτοβουλίας
Ενωμένων Θρησκειών. Η τρέχουσα εστίαση της είναι
πάνω στην εξελικτική βιολογία. Τα πρόσφατα
βιβλία της είναι Biology Revisioned, A Walk Through Time: From Stardust to
Us και το EarthDance: Living Systems in Evolution. |
