Πως θα σβήσει η δίψα του πλανήτη.
1.75 εκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν πεθάνει σε ένα χρόνο!

Άρθρο του περιοδικού Nature, Μάρτιος 2003

Η αυξανόμενη απαίτηση για νερό απειλεί την ανάπτυξη και την ασφάλεια του πλανήτη μας. Για να ξεπεράσουμε αυτή την κρίση δεν χρειάζεται να επιστρατεύσουμε εξεζητημένες τεχνολογίες. Θα απαιτηθεί όμως η βοήθεια της επιστήμης, καθώς και μια μεγάλη δόση πολιτικής βούλησης. 

Την ίδια εποχή του επόμενου χρόνου, κάπου 1.75 εκατομμύρια άνθρωποι θα έχουν πεθάνει πριν την ώρα τους, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν θα έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό. Αυτό είναι το βαρύ τίμημα από την χολέρα, τη δυσεντερία, και άλλες διαρροϊκές αρρώστιες, τις οποίες ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποδίδει στην χρήση μη ασφαλούς πόσιμου νερού.  

Οι αξιωματούχοι των Ηνωμένων Εθνών ήλπιζαν ότι αυτή την εβδομάδα θα ανέβαινε στο προσκήνιο των παγκόσμιων ειδήσεων, το θέμα αυτών των άδικων θανάτων, καθώς θα έπεφταν οι προβολείς της δημοσιότητας στην 3η Παγκόσμια Διάσκεψη για το Νερό. Η διάσκεψη αυτή που βρίσκεται εν εξελίξει στην Ιαπωνία, θεωρείται ως η πιο σπουδαία συνάντηση που έγινε ποτέ για τις πηγές του πόσιμου νερού. Αλλά τα σχέδια των οργανωτών της για μια πλατιά προβολή στα ΜΜΕ δεν ευοδώθηκαν, αφού πρόβαλλε στο προσκήνιο η κρίση στο Ιράκ. 

Ότι και αν συμβεί στην έρημο του Ιράκ τις επόμενες μέρες, η κρίση του νερού θα είναι πάντα μαζί μας με τον πολύ μεγαλύτερο αριθμό των νεκρών της σε σχέση με τον πόλεμο του Ιράκ. Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός συνεχίζει ν' αυξάνεται, και οι κλιματικές αλλαγές μεταβάλλουν τα υδρολογικά δεδομένα των πηγών των ποταμών, περίπου 7 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε 60 χώρες θα αντιμετωπίσουν την σπανιότητα του νερού ως το 2050, αν δεν αναληφθεί δράση. 

Το διάγραμμα δείχνει ότι το νερό είναι ένα αγαθό με αυξανόμενη σπανιότητα. Το κόκκινο δείχνει κίνδυνο, και δείχνει τις περιοχές όπου η κρίση του νερού είναι οξύτατη. Ως περίπτωση που η έλλειψη νερού αντιστοιχεί σε άγχος θεωρείται η περίπτωση που αντιστοιχούν λιγότερα από 1.700 m³ νερού ανά άτομο ετησίως. Σπανιότητα σημαίνει λιγότερα από 1.000 m³ ανά άτομο ετησίως.

Τι χρειάζεται να γίνει λοιπόν; Η απάντηση βρίσκεται στην ανάπτυξη και την εφαρμογή απλών τεχνολογιών αλλά σε μεγάλη κλίμακα. Εξεζητημένες λύσεις όπως η αφαλάτωση με ηλιακή ενέργεια, έχουν κάποιο ρόλο να παίξουν, ιδιαίτερα σε πλούσιες αλλά άνυδρες χώρες, αλλά οι δύο κυριότερες συνιστώσες της παγκόσμιας κρίσης νερού είναι η μόλυνση των αποθεμάτων πόσιμου νερού από ανθρώπινα απόβλητα, και η μαζική σπατάλη του νερού που γίνεται στις επικρατούσες γεωργικές πρακτικές. Και τα δύο αυτά προβλήματα θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με την τελειοποίηση και βελτίωση των τεχνολογιών που ήδη υπάρχουν. 

Η εξάντληση των πηγών

Οι παγκόσμιες δυσκολίες θα μπορούσαν να αμβλυνθούν αν εγκαταλείψουμε την ιδέα της απομάκρυνσης των αποβλήτων μας με παροχέτευση άφθονου νερού. Στον πλούσιο Βορρά, το άφθονο νερό που ρέει στις τουαλέτες είναι η κύρια αιτία εξάντλησης των οικιακών αποθεμάτων νερού. Αλλά δεν υπάρχει ανάγκη για τις αναπτυσσόμενες χώρες, που σήμερα στερούνται καλής υγιεινής, να μιμηθούν αυτή την σπάταλη πρακτική, η οποία θα απαιτούσε ουσιαστική επένδυση στην επεξεργασία των λυμάτων των υπονόμων. Τουαλέτες με μεθόδους κομποστοποίησης και εμπλουτισμού με αέρα των λυμάτων, μπορούν σήμερα να μετατρέψουν με ασφάλεια τα ανθρώπινα απόβλητα σε άοσμο υπόλειμμα με υφή χώματος. Μπορεί βέβαια να χρειαστεί περαιτέρω ανάπτυξη για να μειωθεί το κόστος αυτής της τεχνολογίας. Αλλά καθώς η ζήτηση για νερό μεγαλώνει, αυτή η λύση είναι πολύ καλύτερη από ένα σύστημα που περιέχει την μόλυνση του πολύτιμου νερού και την εν συνεχεία επεξεργασία του προς καθαρισμό. 

Συγχρόνως, η άρδευση για καλλιέργειες απαιτεί περισσότερα από τα δύο τρίτα της χρησιμοποιούμενης ποσότητας νερού από την ανθρωπότητα. Σε πολλές περιπτώσεις οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται δεν διαφέρουν και πολύ από αυτές που χρησιμοποιούνταν από τους αγρότες της Μεσοποταμίας, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που εξέτρεψαν νερά του ποταμού Ευφράτη για καλλιέργεια, 6000 χρόνια πριν. Σκάβουμε δηλαδή ένα κανάλι από το ποτάμι προς το χωράφι μας και αφήνουμε την βαρύτητα να κάνει τα υπόλοιπα. Εξαιτίας όμως των διαρροών και της εξάτμισης, κάτι τέτοιο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα, σχεδόν το 60% του νερού να πηγαίνει χαμένο. Σήμερα δεν χρειάζεται να είμαστε τόσο σπάταλοι. Χρησιμοποιώντας την "μικροάρδευση", κατά την οποία το νερό διοχετεύεται με σωλήνες και ποτίζει το χωράφι, η άρδευσή μας μπορεί να γίνει αποτελεσματική κατά 90%. Θα μπορούσε επίσης να γίνει πολύ μεγαλύτερη χρήση του ανακυκλωμένου νερού των αποβλήτων, παρά να χρησιμοποιούμε εκείνο το νερό που είναι πολύτιμο για ανθρώπινη κατανάλωση.  

Η προσέλκυση λαμπρών νέων επιστημόνων και μηχανικών που ενδιαφέρονται για το πρόβλημα του παγκόσμιου νερού είναι ουσιαστική. Μια δυσκολία που παρουσιάζει η προσέλκυση αυτή είναι ότι η κομποστοποίηση των αποβλήτων τουαλετών και η μικροάρδευση δεν είναι ζητήματα και πολύ ελκυστικά. Υπάρχουν όμως εξέχοντα παραδείγματα που δείχνουν ότι η επιστημονική ανωτερότητα και η εφαρμογή κατάλληλων τεχνολογιών, πάνε μαζί. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Rita Colwell, διευθύντρια του Εθνικού Οργανισμού για την Επιστήμη στις ΗΠΑ, η οποία τις 3 προηγούμενες δεκαετίες μελέτησε τους παράγοντες που επηρεάζουν τις επιδημίες χολέρας. Σήμερα η έρευνα της ομάδας της έχει ενσωματώσει τις τελευταίες τεχνικές της γενετικής και των τηλεμετρήσεων. Παρόλα αυτά η Colwell γνωρίζει την σημασία των λύσεων που προσφέρει η απλή τεχνολογία. Μία από τις πρόσφατες δημοσιεύσεις της, συστήνει την χρήση των διπλωμένων σαρί στο Bangladesh, ως φίλτρα του πόσιμου νερού για το μικρόβιο Vibrio cholerae, που προκαλεί τη χολέρα. Βλέπε  (R. R. Colwell και άλλοι. Proc. Natl Acad. Sci. USA 100, 1051–1055; 2003). 

Πολιτική λύση

Το αν θα κερδηθεί ή θα χαθεί όμως η μάχη προς αποτροπή της παγκόσμιας κρίσης του νερού, θα κριθεί καθαρά στο πολιτικό επίπεδο. Για μεγάλο διάστημα οι πολιτικοί προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα με τις πηγές του νερού, μέσα από κεντρική δράση και μεγάλης κλίμακας έργα. "Ας εξασφαλίσουμε τη ροή του νερού και μετά βλέπουμε" ήταν το σκεπτικό τους. Τέτοιου είδους σχήματα έφεραν ωφέλεια μέσω της επέκτασης της υδροηλεκτρικής ενέργειας, έδωσαν στην καλλιέργεια μεγάλες εκτάσεις γης, αλλά τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής επάνω στους ανθρώπους και στο περιβάλλον ήταν συχνά καταστροφικά. 

Ας πάρουμε για παράδειγμα την θάλασσα της Αράλης, μια γιγάντια αλμυρή λίμνη μεταξύ Καζακστάν και Ουζμπεκιστάν στην κεντρική Ασία, η οποία σύντομα μετατράπηκε σε μια ξερή λεκάνη γεμάτη σκόνη, καταστρέφοντας ένα μοναδικό οικοσύστημα και μαζί μ' αυτό τη ζωή και την υγεία πολλών ανθρώπων από τα 5 εκατομμύρια της περιοχής. Η περιβαλλοντική αυτή καταστροφή, σήμερα αποτελεί πηγή έντασης μεταξύ πέντε εθνών, και είναι συνέπεια της πολιτικής της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, να εκτρέπει το νερό των ποταμών που τροφοδοτούσαν την Αράλη, για να αρδευτούν οι τεράστιες καλλιέργειες βαμβακιού. 

Τέτοιες άστοχες ενέργειες δεν είναι προνόμιο μόνο των πρώην σοσιαλιστικών χωρών, αλλά συναντάμε και σε άλλες χώρες όπως π.χ στη Σαουδική Αραβία, η οποία στράγγισε τους ταμιευτήρες της νερού στη δεκαετία του 1980 και 1990 για να γίνει εξαγωγέας σιταριού. Η ίδια νοοτροπία εφαρμόζεται επίσης σήμερα στις ΗΠΑ όταν π.χ. προσπαθούν να ποτίζουν συνέχεια μεγάλες κατάξερες εκτάσεις στις Δυτικές Πολιτείες για να τις μετατρέψουν σε εκτάσεις για γκολφ. Πρέπει να απομακρυνθούμε το ταχύτερο από τέτοιες επικύνδινες περιπέτειες, πράγμα που θα απαιτήσει την ανάληψη περισσότερων αποφάσεων για τις πηγές νερού, σε στενή συνεργασία πάντα με τους τοπικούς καταναλωτές νερού.  

Σε πιο θεμελιώδες επίπεδο όμως, η αποτροπή της παγκόσμιας κρίσης νερού θα απαιτήσει τα ανεπτυγμένα έθνη να βρουν την απαραίτητη βούληση και τα αντίστοιχα κεφάλαια, για να βοηθήσουν τα φτωχότερα έθνη να αντιμετωπίσουν τις αρρώστιες που οφείλονται στο μολυσμένο νερό και να διαχειριστούν με σύνεση τα αποθέματα νερού που διαθέτουν. Επίσημα έχει ήδη υπογραφεί σε παγκόσμιο επίπεδο η συμφωνία για επίτευξη ως το 2015, του στόχου μείωσης στο μισό του πληθυσμού της Γης που δεν έχει τώρα πρόσβαση σε καθαρό νερό. Αλλά αυτό θα κοστίσει δεκάδες δισεκατομμυρίων δολάρια και ήδη πριν η κρίση στο Ιράκ, μονοπωλήσει την προσοχή των Παγκόσμιων ηγετών, οι ηγέτες στον πλανήτη είχαν δείξει ελάχιστη προσπάθεια εξεύρεσης των απαραίτητων κεφαλαίων. 

Το 3ο Παγκόσμιο φόρουμ για το νερό ενέχει τον κίνδυνο να αποδειχθεί "το μεγαλύτερο και δαπανηρότερο γεγονός χωρίς αποτέλεσμα στην ιστορία" όπως έθεσε το θέμα ένας αξιωματούχος των Ηνωμένων Εθνών την περασμένη εβδομάδα. "Για χάρη πλέον του ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων, για τους οποίους μια γουλιά νερό έχει το ρίσκο μιας μικροβιολογικής Ρώσικης ρουλέτας, πρέπει οπωσδήποτε ν' αλλάξουμε την κατάσταση."