Το κενό: Αποτύπωμα ενός άλλου Κόσμου;

Άρθρο, Δεκέμβριος 2007

Τον Αύγουστο οι ραδιοαστρονόμοι ανήγγειλαν ότι είχαν βρει μια τεράστια τρύπα στο σύμπαν. Με μήκος σχεδόν ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός, το κενό αυτό βρίσκεται στον αστερισμό του Ηριδανού και έχει πολύ λιγότερα αστέρια, αέριο και γαλαξίες από το συνηθισμένο. Είναι μεγαλύτερο από όσο ο καθένας μας πιθανώς φανταζόταν και δεν μπορεί να εξηγηθεί από την σημερινή εικόνα της κοσμολογίας. Τι όμως θα μπορούσε να προκαλέσει ένα τέτοιο χάσμα; Μια ομάδα φυσικών έχει μια συναρπαστική εξήγηση: "Είναι το καταφανές αποτύπωμα ενός άλλου Κόσμου πέρα από τα δικά μας σύνορα," λέει η Αλβανίδα Laura Mersini-Houghton βοηθός καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας στο Chapel Hill.

Είναι όμως ένας εκπληκτικός και συνάμα υπερβολικός ισχυρισμός. Εάν ο ισχυρισμός της ομάδας της Mersini-Houghton είναι σωστός, τότε το γιγάντιο κενό είναι οι πρώτες πειραματικές αποδείξεις για έναν άλλο Κόσμο. Θα υπερασπιζόταν, επίσης, τη θεωρία χορδών, την πιο ελπιδοφόρα θεωρία για το πως λειτουργεί το σύμπαν στο πιο θεμελιώδες επίπεδό του. Και θα απομάκρυνε τα ανθρωπικά επιχειρήματα που έχουν βασανίσει τους θεωρητικούς των χορδών τα τελευταία χρόνια, επειδή οι υπερασπιστές της ανθρωπικής αρχής λένε ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε η αιτία που ο κόσμος είναι όπως είναι. Η τρύπα στον Κόσμο είναι μια μεγάλη υπόθεση.

Αριστερά: Τμήμα από τον χάρτη του ουρανού που δημιούργησε ο δορυφόρος WMAP της NASA όπου φαίνεται ένα τεράστιο κενό στο Σύμπαν, με μήκος ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός, στον αστερισμό του Ηριδανού. Το κενό έχει ελαφρώς μικρότερη θερμοκρασία από το μέσον όρο και γι αυτό λέγεται ψυχρό σημείο. Το μέγεθος της τρύπας είναι ισοδύναμο με  10.000 φορές το μέγεθος του Γαλαξία μας ή 400 φορές την απόσταση έως την Ανδρομέδα, ο κοντινότερος γαλαξίας στο δικό μας Γαλαξία.

Το γιγάντιο αυτό κενό παρουσιάστηκε αρχικά στους χάρτες της Μικροκυματικής Ακτινοβολίας Υποβάθρου, της μεταλαμπής της Μεγάλης Έκρηξης. Το 2004, ο δορυφόρος WMAP της NASA έκανε τις πιο λεπτομερείς μετρήσεις μέχρι τότε της θερμοκρασίας της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου. Αυτή η ακτινοβολία μικροκυμάτων κέρδιζε λίγη ενέργεια όταν περνούσε από μια περιοχή του διαστήματος που υπήρχε ύλη, κάνοντας την να φαίνεται ελαφρώς θερμότερη σε εκείνη την κατεύθυνση. Αντίθετα, η ακτινοβολία που περνούσε από μια άδεια περιοχή - δηλαδή κενή ύλης - μειωνόταν η ενέργεια της, και έτσι εμφανίζεται πιο ψυχρή.

Η ομάδα του WMAP παρατήρησε ένα μη κανονικό μεγάλο ψυχρό σημείο όπου η θερμοκρασία ήταν μεταξύ 20 και 45 τοις εκατό χαμηλότερη από το μέσο όρο για το υπόλοιπο του ουρανού, δηλωτικό ενός άδειου χώρου. Το σημείο αυτό καλύπτει μια έκταση λίγων μοιρών του ουρανού - πολλές φορές πάνω από το γεμάτο φεγγάρι. Εντούτοις, χωρίς να γνωρίζουμε πόσο μακριά ήταν το κενό αυτό διάστημα, ήταν δύσκολο να πούμε το μέγεθός του.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν μόλις οι ερευνητές ανέλυσαν τα αποτελέσματα της Ψηφιακής Έρευνας του Ουρανού Sloan, τον μεγαλύτερο τρισδιάστατο χάρτη των γαλαξιών που έγινε μέχρι τώρα. Μόλις έμαθαν πόσο μακριά ήταν διάφοροι γαλαξίες, ήταν σε θέση να υπολογίσουν ότι το ψυχρό σημείο της WMAP συμπίπτει με ένα τεράστιο κενό διαμέτρου περίπου σε 900 εκατομμύρια έτη φωτός. Βρίσκεται δε περίπου 8 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά, και περιέχει περίπου 20 έως 45 τοις εκατό λιγότερους γαλαξίες από αυτό που θα ανέμενε κάποιος.

Αυτό επιβεβαιώθηκε τον Αύγουστο του 2007 από τους Lawrence Rudnick, Shea Brown και Liliya Williams, μια ομάδα του πανεπιστημίου της Μινεσότας στη Μινεάπολη, που ανέλυσαν μια έρευνα για την ραδιο-εκπομπή των γαλαξιών που πραγματοποιήθηκε από την Πολύ Μεγάλη Σειρά τηλεσκοπίων στο Νέο Μεξικό.

Μόνο το 5% του σύμπαντος είναι γεμάτο με σμήνη γαλαξιών, το άλλο 95% είναι μυστήρια κενά. Υπάρχουν πολλά μικρά κενά, αλλά όσο μεγαλύτερα είναι τόσο σπανιότερα γίνονται. Μάλιστα κανένας δεν περίμενε ένα κενό να έχει πλάτος 900 εκατομμύρια έτη φωτός.

Δεξιά: Laura Mersini-Houghton

Ένα τόσο μεγάλο κενό είναι ουσιαστικά αδύνατο να εξηγηθεί από την Καθιερωμένη Κοσμολογία. Σύμφωνα με τις καλύτερες θεωρίες μας, οι 'σπόροι' των σμηνών των γαλαξιών και τα κενά 'σπάρθηκαν' αμέσως μετά από τη Μεγάλη Έκρηξη, όταν το σύμπαν ήταν ένα θολό κενό από κβαντικές διακυμάνσεις, που μετά μεγεθύνθηκαν στην περίοδο της υπερταχείας διαστολής ή την φάση του πληθωρισμού όπως τη λέμε. Οι διακυμάνσεις μικρών και μεγάλων μεγεθών είναι δυνατές, αν και οι διακυμάνσεις των μεγάλων είναι σπάνιες. "Οποιαδήποτε διακύμανση που να οδηγεί σε ένα κενό τόσο μεγάλο όπως το ψυχρό σημείο του WMAP είναι υπερβολικά απίθανο, σύμφωνα με την καθιερωμένη κοσμολογία," λέει η Mersini-Houghton  - που τελείωσε φυσικός στο πανεπιστήμιο των Τιράνων και αργότερα έκανε το διδακτορικό της στο πανεπιστήμιο του Wisconsin στο Milwaukee.

Υπάρχουν κι άλλες εξηγήσεις για το ψυχρό σημείο της WMAP. Παραδείγματος χάριν, μερικοί ερευνητές νομίζουν ότι οφείλεται σε έναν γιγάντιο κόμβο στο διάστημα, που λέγεται τοπολογική ατέλεια, που προβλέπεται σε ορισμένα θεωρητικά μοντέλα. Εντούτοις, η εξήγηση της Mersini-Houghton θα μπορούσε να έχει την σπουδαιότερη σημασία.

Πεπλεγμένοι κόσμοι

Η Mersini-Houghton και οι συνάδελφοί της έψαξαν για μια εξήγηση έξω από την καθιερωμένη κοσμολογία. Στράφηκαν στη θεωρία των χορδών, την κυριότερη υποψήφια θεωρία για μια "θεωρία των πάντων", που ενώνουν τους νόμους της φυσικής για να εξηγήσουν πώς συμπεριφέρεται η ύλη και η ενέργεια μαζί. Η θεωρία υποστηρίζει ότι οι ύστατες δομικές μονάδες της ύλης, όπως τα κουάρκ και τα λεπτόνια, είναι μικροσκοπικές χορδές που πάλλονται σε ένα χωρόχρονο 10 διαστάσεων.

Το προσόν της θεωρίας των χορδών πάντα ήταν ότι θα μπορούσε να κάνει μοναδικές προβλέψεις για τις ιδιότητες του Κόσμου μας. Αυτό το έκανε με πιο αισθητικά ευχάριστο τρόπο από τα ανθρωπικά επιχειρήματα, που λένε ότι ορισμένες πτυχές του σύμπαντος - όπως οι σταθερές που χαρακτηρίζουν τους νόμους της φυσικής - παρουσιάζονται έτσι, επειδή ειδάλλως δεν επρόκειτο να είμαστε εδώ για να αναρωτηθούμε για αυτούς.

Ακόμα η θεωρία των χορδών δεν περιγράφει μόνο ένα σύμπαν. Περιγράφει 10⁵⁰⁰ κόσμους, που ο καθένας τους είναι ένα κβαντικό κενό με διαφορετικές φυσικές ιδιότητες. Τότε γιατί ο δικός μας κόσμος έγινε τόσο μεγάλος; "Οι θεωρητικοί των χορδών, που ήλπιζαν τόσο πολύ να αποφύγουν την ανθρωπικά αρχή, έχουν αναγκαστεί τώρα να την επικαλεσθούν για να εξηγήσουν γιατί το δικό μας κενό επιλέχτηκε από τα υπόλοιπα 10⁵⁰⁰ άλλα κενά των χορδών," αναφέρει η Mersini-Houghton.

Τα ανθρωπικά επιχειρήματα ζαλίζουν πολλούς φυσικούς. Θα προτιμούσαν μια εξήγηση για τις ιδιότητες του Κόσμου που να μην έχουν καμία σχέση με την παρουσία μας. Εντούτοις, η Mersini-Houghton είναι πεπεισμένη ότι αντί να εγκαταλειφθεί η θεωρία των χορδών εντελώς, πρέπει να υπάρξει ένας τρόπος ώστε να μη χρησιμοποιηθεί η ανθρωπική αρχή για να δικαιολογήσει την παρουσία του Κόσμου μας, μέσα από το δάσος των κενών κόσμων. Αυτή και ο συνεργάτης της Richard Holman του πανεπιστημίου Carnegie Mellon στο Πίτσμπουργκ, είχαν ένα ισχυρό προαίσθημα ότι η ύλη και η βαρύτητα μπορεί να έχουν κάποιο είδος δυναμική επίδρασης που να περιορίζει βαθμιαία τον αριθμό των κενών σε ένα μικρό σύνολο, που τελικά να αυξάνεται στο σημερινό σύμπαν μας και τους γείτονές του.

Σύμφωνα με τη θεωρία των χορδών, κάθε πιθανός Κόσμος έχει διαφορετικές συνθήκες. Εάν ένα μικροσκοπικό τμήμα κενού πρόκειται να μετατραπεί σε έναν Κόσμο σαν τον δικό μας, το πιο σημαντικό πράγμα είναι ότι πρέπει να γίνει μεγάλος. Αυτό σημαίνει ότι κάτι πρέπει να αντιταχθεί στη βαρύτητα, που να τείνει να απορροφήσει μαζί την ύλη και την ενέργεια του κενού και να την περιορίσει.

Αυτό το κάτι μπορεί να είναι μόνο το ίδιο το κενό. Εάν το κενό έχει μια τεράστια αρνητική πίεση, η θεωρία της βαρύτητας του Αϊνστάιν λέει ότι θα δημιουργήσει απωστική βαρύτητα που 'σπρώχνει' παρά απορροφά. "Ένα τμήμα της απωστικής βαρύτητας του κενού επομένως υπερνικά την ελκυστική βαρύτητα της ύλης του," διευκρινίζει η Mersini-Houghton. "Για το τμήμα του κενού που μετατράπηκε προς το δικό μας σύμπαν, αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια των πρώτων στιγμών της ύπαρξής του, στην περίοδο που ονομάζουμε πληθωρισμός."

Σύμφωνα με τους Mersini-Houghton και Holman, η δυναμική επίδραση της ύλης και της βαρύτητας θα είχε ξεφορτωθεί την πλειοψηφία των κενών των χορδών, αφήνοντας μόνο ένα τμήμα και τους στενούς γείτονές μας στο τοπίο των χορδών. "Είναι ένας επιστημονικότερος και νόμιμος τρόπος να διαχωρίσεις έναν Κόσμο σαν τον δικό μας, από όσο κάνει η ανθρωπικά αρχή," λένε. "Αλλά αυτό το ξεκαθάρισμα έχει και εξαιρετικές συνέπειες."

Οι υπολογισμοί των Mersini-Houghton και Holman δείχνουν ότι το τμήμα του κενού που μετατράπηκε στον Κόσμο μας πρέπει να έχει αλληλεπιδράσει με τα γειτονικά τμήματα πάρα πολύ νωρίς στην ιστορία του Κόσμου. Επειδή αυτές οι αλληλεπιδράσεις γίνονται μεταξύ μικροσκοπικών τμημάτων του κβαντικού κενού, αυτές θα άφηναν τα σύμπαντα σε μια πεπλεγμένη κατάσταση με μια 'στοιχειωμένη' σύνδεση ανάμεσα τους, επιτρέποντας έτσι στα μίνι σύμπαντα να αισθάνονται και να επιδρούν το ένα στο άλλο από μακριά. "Μια τέτοια πεπλεγμένη κατάσταση διατηρείται έτσι συνεχώς," λέει η Mersini-Houghton. "Έτσι αν και ο πληθωρισμός πολύ γρήγορα έσπρωξε την περιοχή μας πέρα από τα όρια των γειτονικών μας περιοχών, θα πρέπει ακόμα το σύμπαν μας να διατηρεί τη σφραγίδα της κβαντικής διεμπλοκής του με τους γείτονές του."

Το ζήτημα λοιπόν είναι: πού θα έπρεπε να ψάξουμε για το αποτύπωμα και ποιά μορφή μπορεί να έχει αυτό το αποτύπωμα; Λόγω της διαστολής του σύμπαντος, κανένα φως ή σήμα δεν μπορεί να φθάσει σε μας πέρα από τον κοσμικό ορίζοντα, περίπου 42 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά μας. Σε μια πολύ μικρότερη κλίμακα, η μπερδεμένη διαδικασία του σχηματισμού των γαλαξιών έχει σβήσει δραστικά οποιοδήποτε ίχνος της πρώιμης αλληλεπίδρασης μεταξύ του Κόσμου μας και των γειτονικών Κόσμων. Εντούτοις, σε κλίμακες συγκρίσιμες με τον ίδιο τον κοσμικό ορίζοντα, οφείλει να παραμένει μια σφραγίδα από την εποχή που ήταν κοντά στην αρχή του πληθωρισμού, όταν δηλαδή έγινε η αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφόρων μικροσκοπικών κόσμων. "Στο σημερινό κόσμο, πρέπει να φανερωθεί με μια μετατόπιση προς το ερυθρό λιγότερο από 1, που αντιστοιχεί σε μια εποχή που η ηλικία του Κόσμου ήταν η μισή της σημερινής ηλικία του," λέει η Mersini-Houghton.

Αποδεικτικά στοιχεία

Οι Mersini-Houghton και Holton λένε ότι η δυναμική θεωρία τους μπορεί να περιγράψει, επίσης, και τη μορφή του αποτυπώματος. Τα κενά των γειτονικών τμημάτων πιέζουν αποτελεσματικά πάνω στον Κόσμο μας, λένε. Σύμφωνα με τη σχετικότητα, τέτοια συμπίεση παράγει την απωστική βαρύτητα. Όπου μπορούμε να δούμε την πράξη της συμπίεσης - σε κλίμακες συγκρίσιμες με το μέγεθος του σύμπαντος - η απωστική βαρύτητα θα πρέπει δραματικά να αραιώνει την ύλη (λόγω διαστολής) και έτσι να είναι πιο δύσκολο να σχηματιστούν νέοι γαλαξίες. "Προβλέπουμε την ύπαρξη γιγαντιαίων κενών διαμέτρου, περίπου, 500 εκατομμυρίων ετών φωτός," συμπληρώνει η Mersini-Houghton.  Με τα κοσμολογικά στάνταρτ αυτή η πρόβλεψη ταιριάζει αρκετά καλά με τις παρατηρήσεις των αστρονόμων για κενά διαμέτρου 900 εκατομμυρίων ετών φωτός με μια ερυθρή. "Μείναμε κατάπληκτοι που το κενό είναι ακριβώς εκεί όπως το προβλέψαμε," λέει.

Δουλεύοντας με τον Tomo Takahashi του πανεπιστημίου Saga στην Ιαπωνία, οι Mersini-Houghton και Holman πάνε πιο μακριά. Προβλέπουν ότι πρέπει να υπάρχει όχι ένα τέτοιο γιγάντιο κενό αλλά δύο: ένα στο βόρειο ημισφαίριο που αντιστοιχεί στο ψυχρό σημείο της μικροκυματικής ακτινοβολίας WMAP και ένα στο νότιο ημισφαίριο. "Ελπίζουμε ότι θα εμφανιστεί ένα κενό νότια στα δεδομένα της έρευνας σύντομα," τονίζει.

Μέχρι τώρα η εργασία τους είχε μια μικτή υποδοχή. "Είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες τρόπους για να συσχετιστούν παρατηρήσεις στον Κόσμο μας με το τεράστια μεγαλύτερο τοπίο των χορδών," λέει ο φυσικός Leonard Parker του πανεπιστημίου του Wisconsin στο Μιλγουώκι. Άλλοι όμως είναι πιο προσεκτικοί. "Είναι ενδιαφέρουσα άποψη," λέει ο David Spergel του πανεπιστημίου του Princeton. "Εντούτοις, είναι πολύ θεωρητικό."

Η Mersini-Houghton και η ομάδα της κάνει μια περαιτέρω πρόβλεψη που θα μπορούσε σύντομα να δοκιμαστεί - αυτό που λέμε τα "αποδεικτικά στοιχεία" της ιδέας τους. Στην καθιερωμένη κοσμολογία, οι μεταβολές της θερμοκρασίας της ακτινοβολίας του big bang είναι το άμεσο αποτέλεσμα της κατανομής της ύλης στο σύμπαν. Αυτό σημαίνει ότι το μοτίβο των γαλαξιών πρέπει ακριβώς να ταιριάζει με τα χαρακτηριστικά της θερμοκρασίας στην ακτινοβολία του big bang.

Αυτό όμως δεν θα συμβεί, συνεχίζει η Mersini-Houghton. Η εργασία της ομάδας της δείχνει ότι η διεμπλοκή μεταξύ του Κόσμου μας και των γειτονικών κόσμων αλλάζει την πυκνότητα της ύλης στις μεγαλύτερες κλίμακες. Εάν αυτοί έχουν δίκιο, τότε η αλληλεπίδραση θα αφήσει ένα λεπτό σημάδι στις παρατηρήσεις. "Προβλέπουμε ότι ο συσχετισμός μεταξύ της ύλης και της θερμοκρασίας θα βρεθεί να είναι πολύ λιγότερο από το 100 τοις εκατό."

Η πειραματική δοκιμή θα μπορούσε να έρθει το προσεχές έτος, όταν πετάξει η διαστημοσυσκευή Planck της Ευρωπαϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας, που θα παρατηρήσει τη Μικροκυματική Ακτινοβολία Υποβάθρου με μεγάλη λεπτομέρεια. Η διαστημοσυσκευή Planck θα πρέπει να είναι σε θέση και να επιβεβαιώσει την ύπαρξη του ψυχρού σημείου και να βελτιώσει την ακρίβεια του χάρτη του ουρανού από το WMAP.

Η διαστημοσυσκευή Planck δεν θα κάνει τη μόνη πειραματική δοκιμή. Η Mersini-Houghton επίσης κάνει μια πρόβλεψη για αυτό που θα φανεί - ή μάλλον που δεν θα φανεί - στο Μεγάλο Αδρονικό Συγκρουστή (LHC) κοντά στη Γενεύη το προσεχές έτος. Πολλοί φυσικοί σωματιδίων θεωρούν ότι ο LHC θα αποκαλύψει τα πρώτα πειραματικά στοιχεία για την υπερσυμμετρία, μια δημοφιλής θεωρία που προϋποθέτει ότι κάθε σωματίδιο έχει ένα βαρύτερο υπερσυνεταίρο. Κανένας από τους επιταχυντές σωματιδίων που κτίστηκαν μέχρι τώρα δεν είχε αρκετή ενέργεια για να δημιουργήσει αυτά υπερσυμμετρικά σωματίδια, αλλά οι φυσικοί θεωρούν ότι η ενέργεια σύγκρουσης στο LHC θα παραγάγει πύρινες βολίδες με ικανοποιητική ενέργεια για να αναδημιουργήσει τις συνθήκες στον πρώιμο Κόσμο.

Ελπίζουν να εξετάσουν τι συνέβη όταν ψύχθηκε ο Κόσμος κάτω από μια ορισμένη θερμοκρασία και υποβλήθηκε σε μια μεταβολή φάσης, η οποία έσπασε την υπερσυμμετρία. Σύμφωνα με τα μοντέλα των χορδών, η ενέργεια που ελευθερώθηκε κατά τη διάρκεια της μετάβασης από τη μια φάση στην άλλη, οδήγησε τον πληθωρισμό, και δημιουργήθηκαν τα υπερσυμμετρικά σωματίδια. Δεδομένου ότι η ενέργεια έπρεπε να είναι επαρκής για να εξασφαλίσει την αύξηση του δικού μας τμήματος του κενού, η Mersini-Houghton και οι συνάδελφοί της μπορούν να κάνουν μια εκτίμηση της ενεργειακής κλίμακας της υπερσυμμετρικής ανάδυσης. "Βρίσκουμε ότι είναι περίπου 100.000 φορές μεγαλύτερη από αυτή που γενικά θεωρούσαμε," λέει. "Επομένως προβλέπουμε ότι ο LHC δεν θα ανιχνεύσει την υπερσυμμετρία."

Λυτρωτής της θεωρίας χορδών

Είναι ένα αμφισβητούμενο αποτέλεσμα και πολλοί φυσικοί διαφωνούν μαζί της. "Το τοπίο χορδών είναι αρκετά πυκνό και το πλέον πιθανό είναι ότι ένας τεράστιος αριθμός διαφορετικών φυσικών παραμέτρων μπορούν να προκαλέσουν αρκετά παρόμοιους Κόσμους," τονίζει ο Orfeu Bertolami του Ανώτερου Τεχνικού Ινστιτούτου στη Λισσαβόνα. "Εντούτοις, βρίσκω την εργασία τους πολύ ενδιαφέρουσα."

Παρά τη διαφωνία, η πρόσφατη εργασία τους είναι μιας συμβολική μιας πρόσφατης στροφής στη θεωρητική φυσική. Όταν τα πρώτα αποτελέσματα της αποστολής WMAP δημοσιοποιήθηκαν το 2002, οι κοσμολόγοι υποστήριξαν ότι τα συμπεράσματα επιβεβαίωσαν το καθιερωμένο μοντέλο του σύμπαντος. Κανένας δεν ανέμεινε να προκύψουν ανωμαλίες και, εάν αυτές αναδύθηκαν, κανένας δεν περίμενε ότι θα απειλούσαν να αλλάξουν την καθιερωμένη εικόνα της κοσμολογίας στο κεφάλι τους.

Και το χειρότερα, μερικοί φυσικοί έχουν αρχίσει να γυρίζουν τις πλάτες τους στη θεωρία χορδών τα τελευταία χρόνια, φοβούμενοι ότι είναι μια αποτυχημένη θεωρία, ανίκανη να κάνει οποιεσδήποτε ελέγξιμες προβλέψεις. Μερικοί έχουν πάει ακόμη παραπέρα, κηρύσσοντας τη θεωρία των χορδών νεκρή. "Σκέφτομαι τα σημεία των στοιχείων μας στη θεωρία χορδών που είναι στο σωστό δρόμο," συμπληρώνει η Mersini-Houghton. Τώρα, με την ανακάλυψη της τρύπας στο σύμπαν, φαίνεται ότι αυτή θα μπορούσε να είναι ένα παράδειγμα από μια ζωντανή θεωρία των χορδών.